निरागस भावविश्वाचे हृदयस्पर्शी वर्णन
________________________________
परभणी जिल्ह्यातील युवराज भुजंगराव माने हे सेलू तालुक्यातील पार्टी या ठिकाणी शिक्षक म्हणून कार्यरत आहेत. सतरा वर्ष केलेल्या शिक्षण सेवेच्या अनुभवातून त्यांनी गुरुजी तू मला आवडला हे पुस्तक प्रकाशित केले आहे. मुलांच्या भावभावना, त्यांचे अनुभवविश्व आणि त्यांच्या क्षमता माहीत असल्याने त्यांच्यातील सुप्त कलागुणांना हळुवार फुंकर घालत शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांचे नाते संवेदनशीलपणे जपत त्यांनी मुलांचे भावविश्व छान फुलवले आहे.
मुळातच शिक्षकी पेशात काम करत असल्याने त्यांना मुलांच्या भावविश्वाची चांगली कल्पना आहे. त्यांच्या भावनांचा आदर करत त्यांनी मुलांना शाळेची गोडी तर लावली आहे शिवाय हसत खेळत आनंददायी शिक्षण देत त्यांच्याशी आपुलकीचा संवाद साधला आहे. इतका की ते शिक्षकांशी एवढे समरस झाले की शाळा आणि घर यांच्यातील अंतरच राहिले नाही. इयत्ता पहिलीच्या मुलांचे वय म्हणजे नुकतीच उमललेली कळी. त्या कोऱ्या पाटीवर अक्षरे उमटल्यावर त्याचा परिणाम आयुष्यभर त्यांच्यावर राहणार हे ओळखून त्यांची प्रेमळ स्वागत करून त्यांच्याशी आपुलकीचा संवाद साधत त्यांच्याशी घट्ट नाते निर्माण करत त्यांना शिक्षण दिले. अगदी आईच्या मायेप्रमाणे या शिक्षकाने त्यांना घडवले. मुलांना शिक्षणाच्या प्रवाहात नेण्यासाठी शिक्षणात त्यांनी वेगवेगळे प्रयोग करत त्यांच्याशी जवळीक साधत शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांचे एक आपुलकीचे नाते निर्माण केले. मुलांच्या मनाची मशागत करत त्यांना त्यांची आवड पाहून शैक्षणिक खाद्य पुरवले. त्यांच्यात संस्कार मूल्यांची रुजवण अगदी नकळतपणे केली. त्यांचे किस्से वाचताना प्रत्येक शिक्षकाला आपला आपल्या शाळेतील मुलांची आठवण येईल इतके हे पुस्तक अनुभवाने समृद्ध बनले आहे.
युवराज माने हे एक संवेदनशील गुरुजी आहेत. त्यांना मुलांच्या निरागस भावनांची कल्पना आहे. त्यांना रुचेल, पचेल आणि आवडेल अशाच प्रकारचे उपक्रम त्यांनी आपल्या शाळेत राबवत त्यांना शाळेची गोडी लावली आहे. गुरुजी म्हटलं की छडी घेऊन खुर्चीत बसलेला आणि चुका झाल्यावर बदडणारा माणूस अशीच पूर्वपार पासून चालत असलेली संकल्पना मोडीत काढत त्यांच्यासाठी साने गुरुजींच्या मायेने त्यांना जवळ घेत त्यांच्यातील दोष बाजूला ठेवून त्यांच्या गुणाची कौतुक करून त्यांना प्रेरणा देणारा शिक्षक म्हणजे युवराज माने! आपल्या शाळेत अध्यापनाचे काम करत असताना विद्यार्थ्यांना ज्ञानाबरोबर त्यांनी संस्कारांची शिदोरी दिली आहे. त्यामुळे त्यांना चिरकाल टिकणारा आनंद तर दिलाच आहे शिवाय त्यांच्यात शाश्वत मुल्यांची रुजवन देखील त्यांनी प्रभावीपणे केली आहे, हे इथे आवर्जून सांगावेसे वाटेल.
अरे इथे मजा आहे की या पहिल्याच लेखात युवराज मानेंनी वाचकांची मने जिंकून घेतली आहेत. शाळेचा पहिला दिवस आणि त्यात मिळालेला पहिलीचा वर्ग. अगदी त्यांच्या स्वागतापासून त्यांचं मन शाळेत कसं रमेल या दृष्टीने शाळेची केलेली सजावट त्यांना शाळा आवडायला हवी यासाठी त्यांनी केलेली धडपड ही कौतुकास्पद आहे. मुलांना आवडतील त्या रंगाचे घेतलेले त्यांच्या हातांचे ठसे ही कल्पनाच भन्नाट आहे. ज्याला जो रंग आवडेल त्यांनी त्या रंगाचा हाताचा व पायाचा ठसा दिला त्यात काळा रंग मात्र कुणालाच आवडला नाही हे लेखकाने आवर्जून नोंद केलेली आहे.
आनंदाची डहाळी या लेखात लेखकाने आपण शोधत असलेल्या आनंदाच्या डहाळीबद्दल खंत व्यक्त करत म्हटल आहे की, ती मला आयुष्यात कधीच मिळाले नाही. परंतु त्याच्या लहान लेकरांना त्याने मात्र ही आनंदाची डहाळी उपलब्ध करून दिली आहे. एखादा विषय जमत नाही तर त्याचा अट्टाहास का? हा लेखकाचा सवाल वाचकालाही पटून जातो. म्हणूनच एक हक्काची आनंदाची डहाळी असावी ज्यावर बसून आपल्याला आवडेल त्या विषयावर मनसोक्त बोलता यावं आणि त्यावर काम करता यावं हा लेखकाचा विचार खरोखरच कौतुकास्पद आहे. आपल्यासोबत गुरुजींनीही आपल्याबरोबर खेळावं शिकावं असं कित्येक वेळा लेखकाला वाटलं व ते जाणवले ही पण त्या डहाळीवर त्याला झुलता आलं नाही आपली हीच खंत भरून काढण्यासाठी लेखकाने स्वतः आपल्या मुलांना मात्र आनंदाची डहाळी होऊन या सर्व गोष्टी दिल्या.
प्रत्येकाकड एक आनंदाचे झाड असतं त्याला छोटी छोटी सुखाची फुले असतात जेव्हा दुसऱ्यासाठी आपण चांगली काम करतो तेव्हा आपल्या हातालाही तो गंध असतो हे सांगताना लेखक म्हणतो की आनंदाची झाड आपण फुलऊया. आनंदाचे झाड ही एक अशी संकल्पना आहे यात मुलं आपल्या आवडीच्या विषयावर शिकतात. पाठ्यपुस्तकांच्या चाकोरीत न राहता अध्ययन अधिक व्यापक होत जाते. यात मनसक्त जगता यावं हा मुख्य उद्देश असतो. या ठिकाणी चुकीला कोणतीही शिक्षा नसते तसेच कोणताही किंतु परंतु मनात ठेवला जात नाही अशी शाळा म्हणजे स्वप्नातील शाळाच होय.
खेळातून शिक्षणाकडे या लेखात लेखक म्हणतो की मुलांच्या आयुष्यात खेळाला अनन्यसाधारण महत्त्व असते. नुसतं खेळायचं म्हटलं तरी ते टवकारतात. त्यासाठी वेगवेगळ्या वस्तू लेखकाने आपल्या वर्गात ठेवल्या होत्या नंतर विद्यार्थ्यांना त्याची एवढी गोडी लागली की घरातील खेळाच्या वस्तूही त्यांनी शाळेत आणायला सुरुवात केली. यावेळी लेखक फक्त निरीक्षणाच्या भूमिकेत होता. नम्रता नावाची मुलगी सर्वांसोबतच भांडण करायची. हळूहळू मुलांनी तिच्या या स्वभावामुळे तिला खेळात घेणे बंद केले. त्यानंतर तिला तिची चूक समजल्यावर तिने आपली चूक मान्य करत स्वतःत बदल करून घेतला. या गोष्टी ती मैदानावरच शिकली हे लेखकाने मुद्दाम या ठिकाणी सांगितले आहे. म्हणजे चार चौकटी पेक्षाही मुले बाहेर आनंदाने शिकतात हे या ठिकाणी त्यांनी आवर्जून म्हटले आहे.
बिन भिंतीची उघडी शाळा लाखो इथले गुरु
झाडे वेली पशु पाखरे यांची गोष्टी करू
या ग दि माडगूळकरांच्या ओळी या ठिकाणी आवर्जून आठवतात. अशाच प्रकारचा अनुभव प्रत्येक लेख वाचताना निश्चित येतो व त्यातून काही ना काही शिकायला मिळते इतके अनुभव संपन्न लेखांची मालिका लेखकाने या पुस्तकात दिली आहे.
यातूनच संवादसेतू या लेखात लेखक म्हणतो, खेळातून मुले आता एकमेकांशी चांगली संवाद साधत होती. मुलं आपल्या बंजारा भाषेत बोलत होती व लेखक प्रमाण भाषेत बोलत होता त्यामुळे संवाद एकरूप होण्यासाठी कुठेतरी कमी पडायचा. हे पाहून लेखकाने बंजारा भाषेतच बोलायला सुरुवात केली आणि त्यातून मुलांना आपलेसे केले. हे करत असताना मोठ्या मुलांना गुरु करून शिक्षकांनी स्वतः ती भाषा शिकून घेतली हा त्याच्या मनाचा मोठेपणा म्हणावा लागेल. तसेच प्रत्येक माणूस जीवन जगत असताना आयुष्यभर शिकत असतो शिक्षण हे निरंतर चालणारी प्रक्रिया आहे. त्यामुळे आयुष्याच्या शेवटपर्यंत आपण शिकतच असतो हे यातून लेखकाने दाखवून दिले आहे. या गोष्टीमुळे मुले आणि गुरुजी यांच्या नात्यातील दुरावा संपला होता. त्या दुराव्याची जागा आता आपलीपणाने घेतलेली होती. आपल्या बाबतीत घडलेली घटना मुलांना आपल्या जवळच्या व्यक्तीला सांगावीशी वाटते हाच धागा पकडून लेखकाने एक तासिका संवादाचीच ठेवली होती यात गुरुजींची भूमिका केवळ सुरतेची असून मुलांची भूमिका संवादाची होती. आपल कोणीतरी ऐकून घेते हे ही गोष्ट मुलांनाही मोठी अप्रूप होती. त्यामुळे संवाद शेतीचा हा उपक्रम मोठा अफलातून ठरला.
शाळेबाहेरच जीवन कसं असतं याबद्दल विद्यार्थ्यांना नेहमीच उत्सुकता असते. या संदर्भातच सहल गाडी म्हणून गुरुजींनी एक सुंदर उपक्रम हाती घेतला. यात एका दोरीला गाठी मारत त्यांची सहल गाडी तयार झाली आणि गावातून फिरल्यानंतर मुलांना अनेक कुतूहलाच्या गोष्टी यावेळी दिसल्या. मग अरुण च्या गोठ्यातील प्रसंग असो की ईश्वरीच्या घरची मांजर असो, अर्जुन ची सोनी किंवा शितलचा लखन असो प्रत्येक गोष्टीतून आनंददायी पद्धतीने काहींना काही शिकायला मिळत होते व त्यात मुलांना आनंद येत होता. गुरुजींनी दिलेल्या हा अनुभव मुलांसाठी एक जगावेगळा अनुभव होता. असेही शिक्षण घेता येते यावर कुणाचाच विश्वास बसेना. गुरुजींनी आपल्यासाठी केलेल्या या गोष्टी पाहून ममता म्हणाली, गुरुजी तू मला आवडला.
पुणे येथील माननीय श्री. मोहित राजीव बर्वे यांच्या नावाजलेल्या दिलीपराज प्रकाशनने या पुस्तकाची साजेशी बांधणी केली आहे. पुस्तकाची गुणवत्ता आणि पानांचा दर्जा त्यांनी अतिशय चांगल्या पद्धतीने ठेवलेला आहे. पुस्तक हातात घेताच ते वाचकाला आकर्षित करते. प्रयास व तन्मय, यांनी विषयाला अनुरूप काढलेले आकर्षक मुखपृष्ठ पुस्तकाच्या उंचीत मोलाची भर टाकते. युवराज माने यांना पुढील साहित्यिक वाटचालीसाठी मनापासून हार्दिक शुभेच्छा..!
-सचिन बेंडभर
कार्यकारणी सदस्य,
अखिल भारतीय मराठी बालकुमार साहित्य संस्था, पुणे.
आपल्या प्रतिक्रिया आमच्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहेत .